De taal der dingen

Het Oxford English Dictionary definieert het werkwoord "to grasp" niet alleen als "vastpakken met het verstand; volledig op de hoogte raken van of bekend worden met; begrijpen", maar biedt ook de synoniemen "grijpen, vangen of aanvoelen". Als studenten academisch werk met wetenschappelijke objecten – vaak fragiel, soms aan reparatie toe, meestal erg oud en waardevol – moeten begrijpen, is het dan niet essentieel dat ze deze in eigen hand kunnen nemen? Natuurlijk alleen met de nodige zorg en voorzichtigheid – een gebruikelijke vereiste voor studenten geneeskunde.

Het seminar

In het wintersemester 2015/16 startten het Instituut voor de Geschiedenis en Ethiek van de Geneeskunde en het Instituut voor Anatomie en Celbiologie een nieuw seminarformat. Docenten van de Universiteitsbibliotheek, het Universiteitsarchief en het Universiteitsmuseum droegen bij met hun eigen expertise en ervaring. Dit werkelijk interdisciplinaire 'objectenseminar' was bedoeld om geneeskundestudenten in Heidelberg de kans te geven academisch werk te oefenen en wetenschappelijke objecten in een interdisciplinaire context te 'begrijpen'.

A priori angsten wegnemen

De objecten die in het seminar werden gebruikt, waren onder andere oude foto's, wasmodellen en skeletmonsters – allemaal objecten die beschadigd zouden kunnen raken als er niet op de juiste manier mee wordt omgegaan. Veel van deze objecten zijn onbetaalbaar of zelfs uniek, en kunnen soms niet worden gerepareerd als ze beschadigd zijn. Er was echter geen speciale lezing nodig om de studenten voor te bereiden op deze bijzondere situatie. Met de grootste zorg en regelrechte eerbied pakten ze het historische lesmateriaal en draaiden ze het in alle richtingen. Ze legden ze als rauwe eieren op het donkere fluweel, zodat ze konden worden gefotografeerd en gemeten.

De rol van universitaire collecties

Sinds ik de leiding heb over de Heidelberg-collectie – [2017 ] is mijn dertiende jaar – is er slechts één geval geweest van schade aan een object, die was veroorzaakt door een medewerker. Moet de les van een tragisch ongeval zijn om objecten zo min mogelijk of helemaal niet te verplaatsen? Nee, want de collectie is een dynamisch onderdeel van de "universitaire onderwijsstructuur" en geen museum dat is gewijd aan het bewaren van dingen.

De objecten in universitaire collecties vertegenwoordigen trends en kwesties op het gebied van onderzoek en de bijbehorende technische mogelijkheden. Ze laten een juridische context zien, vooral in de geneeskunde, en geven misschien zelfs kritiek op politieke ontwikkelingen. Natuurlijk kunnen deze en andere aspecten ook worden weergegeven door museumvoorwerpen, maar het grote verschil zit hem in de herkomst. Objecten in universitaire collecties zijn vaak onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis van hun instelling. Deze eigenschap maakt ze bijzonder – en dus ook bijzonder waardevol – voor het onderwijs. 

Enginatie met de objecten

Op dit punt wil ik graag terugkomen op het begrijpen. Deze werkelijk sensuele ervaring maakte de studenten nieuwsgierig, althans in ons seminar; het raakte ze terwijl ze ze aanraakten. De authenticiteit en geschiedenis van de objecten, verschillend in vervaardiging en materialiteit, deed zelfs de docenten verwonderen. Het voorheen anonieme exemplaar van een wervelkolom, objectief gezien niet meer dan een reeks botten bijeengehouden door ijzerdraad, kwam in een heel nieuw licht te staan. De deelnemers werden zich ervan bewust dat dit de stoffelijke resten waren van een jonge vrouw die in het midden van de 19e eeuw haar man vergiftigde en vervolgens met een zwaard werd onthoofd.

Waarom een 'hands on'-benadering?

Tijdens het seminar merkte ik hoe de deelnemers vrijwillig langer bleven om zich met het object van hun keuze bezig te houden. Ze discussieerden, raakten het voorzichtig aan, verwonderden zich over het materiaal, prezen het handwerk en discussieerden er weer over. De studenten waren te verdiept om te beseffen dat het al ruim na 19.00 uur was en dus 20 minuten na het eigenlijke einde van het seminar! Ik durf te betwijfelen of het enthousiasme ook maar enigszins zo groot zou zijn geweest als de deelnemers de objecten alleen hadden mogen zien, ze hadden moeten analyseren door een glazen vitrine of zelfs vanaf een foto.

Beperkingen en voorzorgsmaatregelen

Er zijn grenzen aan het haptisch hanteren door studenten – bijvoorbeeld met natte preparaten in een formalinepot. We halen het preparaat niet uit het potje, maar het potje zelf kan en moet worden aangeraakt. Hier moet worden benadrukt dat het werk van de leerlingen de levensduur van de objecten niet mag verkorten. De waardering en toe-eigening van een onderwijsobject in een intensieve en effectieve vorm is echter alleen mogelijk als de studenten (en de docenten) er echt dichtbij kunnen komen – met de juiste zorgvuldigheid.