De "multiculturaliteit" van de wetenschap bespreken met een gemengd publiek

Wetenschap, zoals we die vandaag de dag kennen, is het resultaat van duizendjarige uitwisselingen van kennis en wetenschappelijke praktijken tussen verschillende naties, rijken en culturen. Deze multiculturele aspecten van wetenschap vormden de kern van een project dat we uitvoerden in het Giovanni Poleni Museum, om bruggen te slaan tussen mensen en hen nieuwe installaties en ervaringen te laten ontwikkelen die in de toekomst een inspiratiebron zullen vormen voor nieuwe activiteiten in het museum.

Maar hoe kunnen we deze "multiculturaliteit" van de wetenschap bespreken wanneer we te maken hebben met gemengde groepen die bestaan uit mensen met zeer uiteenlopende achtergronden, van leerlingen van technische scholen tot promovendi in de natuur- en sterrenkunde, vluchtelingen en leden van de lokale gemeenschap? Om deze uitdaging aan te gaan, gebruikten we de "kracht" van de historische wetenschappelijke apparaten die worden bewaard in het Giovanni Poleni Museum.

Historische wetenschappelijke apparaten hebben meer te vertellen dan alleen het verhaal over hun functie. In het Giovanni Poleni Museum in Padua wilden we onderzoeken hoe wetenschappelijke instrumenten de manier waarop culturen met elkaar omgaan weerspiegelen. Daarom ontwierpen we een serie lezingen over wat we de "multiculturaliteit" van de wetenschap kunnen noemen.  De lezingen waren het inleidende deel van een breder derde-missieproject getiteld "Wetenschap van de Islamitische wereld tot het Europa van vandaag. Cross-Fertilization between past and future", voorgesteld door het Departement voor Fysica en Astronomie van de Universiteit van Padua en het Giovanni Poleni Museum in 2022-2023.

In dit artikel zullen we, na een korte presentatie van het brede project van de derde missie, alleen de allereerste lezing van de serie in detail analyseren, de doelen, uitdagingen, structuur, sterke punten en zwakke punten ervan. Om meer licht te werpen op de impact van het project, presenteren we ook kort de uiteindelijke resultaten van het derde-missieproject.

Het derde-missieproject

In het kader van dit project hebben we vier werkgroepen opgezet. Een daarvan bestond uit studenten van een problematische technische school, terwijl de andere drie groepen gemengd waren. Ze bestonden uit promovendi in de natuurkunde en sterrenkunde en leden van de lokale gemeenschap met zeer uiteenlopende profielen: een paar deelnemers waren professionals met een universitair diploma, anderen studeerden aan openbare avondscholen voor volwassenen, sommigen waren buitenlanders die al jaren in Italië werkten, anderen waren recent aangekomen immigranten, in sommige gevallen vluchtelingen die nog niet wisten of ze in Italië werden geaccepteerd.

Mensen van verschillende nationaliteiten met zeer verschillende achtergronden werkten dus samen en werden na de inleidende lezingen uitgenodigd om nieuwe onderwijs- en populariseringsprojecten te ontwikkelen om de multiculturaliteit van de wetenschap aan een ander publiek te presenteren. Aan het eind van dit artikel zullen we kort iets zeggen over deze nieuwe projecten.

Elk lid van ons team werkte intensief samen met een van de groepen, maar we planden en voerden de meeste activiteiten gezamenlijk uit.

Voor de promovendi maakte deelname aan het project deel uit van een cursus PhD-soft-skills. Het hoofddoel van de cursus was om studenten i) kennis bij te brengen over de geschiedenis van de wetenschap, met speciale aandacht voor de uitwisselingen tussen culturen, en ii) ideeën en instrumenten aan te reiken om wetenschap en haar geschiedenis over te brengen aan het publiek. De cursus bood studenten ook de mogelijkheid om in groepen te werken, met zeer uiteenlopende mensen, wat een uitdaging was en natuurlijk een geweldige kans om kennis en ervaringen te delen.

Er waren drie inleidende lezingen voor elke groep:
- Een lezing over een aantal uitwisselingen van wetenschappelijke kennis en praktijken die kenmerkend waren voor de ontwikkeling van de wetenschap
- Een workshop over astrolabia, die paradigmatisch zijn voor deze uitwisselingen, gegeven door Silke Ackermann (Universiteit van Oxford) en Taha Arslan (Universiteit van Istanbul) als uitgenodigde experts
- Een herhaling van een 18e-eeuwse lezing over experimentele natuurkunde, met spectaculaire demonstraties, om elementen aan te reiken van de geschiedenis van de westerse wetenschap, vanaf de Renaissance

Doelen en uitdagingen van de eerste lezing: a 3-hour introduction to the multiculturality of science

Zoals gezegd was het hoofddoel van de eerste lezing de deelnemers ervan bewust te maken dat wetenschap gebaseerd was en nog steeds is op een voortdurende uitwisseling van kennis en praktijken. We richtten ons op slechts enkele wetenschappelijke disciplines, namelijk optica, pneumatiek en astronomie. Het doel was om enkele aspecten van hun ontwikkeling door de eeuwen heen te volgen.

Natuurlijk vormde de zeer diverse achtergrond van de deelnemers de grootste uitdaging en, het is niet nodig om te zeggen, wij - de organisatoren - waren erg enthousiast om aan het project te beginnen, maar ook bezorgd: Hoe presenteren we het onderwerp aan zo'n divers publiek? Hoe konden we ze allemaal interesseren zonder te voor de hand liggend of te moeilijk te zijn? Hoe konden we ze enige kennis bijbrengen en hun nieuwsgierigheid wekken om meer te leren? Zouden de mensen op een coöperatieve manier samenwerken? Hoe kon deze eerste bijeenkomst hen stimuleren om tijdens de volgende bijeenkomsten samen te werken aan wetenschap en haar geschiedenis?   

Om deze uitdagingen aan te gaan, besloten we
- onze lezing te organiseren als een mix van een frontale lezing en een informele workshop;
- de objecten van het Poleni Museum centraal te stellen in de lezing, aangezien historische wetenschappelijke instrumenten de materiële bewijzen zijn van de overdracht van wetenschappelijke kennis tussen verschillende culturen.
Om de activiteiten tijdens de lezing te analyseren en te evalueren, gebruikten we een observatiekader - we onderzochten in het bijzonder de manier waarop mensen samenwerkten, de interesse die de objecten wekten, de vragen die werden gesteld, het aandachtsniveau tijdens de frontale presentatie.

De lezingzaal - Het Poleni Museum

Voor elke groep werd de lezing gehouden in het Poleni Museum, in een kleine, gastvrije en informele ruimte, met instrumenten die in vitrines rondom waren uitgestald en een klein theater. Dit laatste doet denken aan het theater dat in Padua was opgezet voor de eerste natuurkundedemonstraties in de 18e eeuw.  In het Poleni Museum staan de instrumenten die deel uitmaakten van het Fysisch Kabinet van de Universiteit van Padua, dat wil zeggen de instrumenten die vanaf de 18e eeuw werden gebruikt voor onderzoek en onderwijs.

Het publiek kon plaatsnemen in het kleine theater voor de frontale presentatie en in de ruimte waren kleine tafels voorbereid, zodat het heel gemakkelijk was om van het frontale lezingenpatroon over te schakelen op activiteiten die in zeer kleine groepen werden uitgevoerd - deze kleinere groepen moesten natuurlijk gemengd blijven, zodat altijd verschillende mensen samenwerkten.

De structuur van de eerste inleidende lezing

Na een korte inleiding vroegen we de deelnemers meteen om zich in kleinere groepen te verdelen, om aan de slag te gaan met historische instrumenten die we op de tafels rondom hadden neergezet.  Mensen kregen handschoenen en konden de instrumenten hanteren. We vroegen elke subgroep om minstens 20-30 vragen op te schrijven, dat wil zeggen alle vragen waaraan ze konden denken toen ze de instrumenten hanteerden. Dit was bedoeld om zorgvuldige observatie en nieuwsgierigheid te stimuleren.

De beschikbare instrumenten op de tafels waren:17e-eeuwse zonnewijzer (astronomie en tijdmeting)
- De zeer exacte kopie van een 16e-eeuwse Europese astrolabium die in het museum staat - het origineel was moeilijk uit de vitrine te halen (astronomie en tijdmeting)
- Een 20e-eeuwse geigerteller (moderne natuurkunde)

We hebben elk instrument zo gekozen dat:
- de meeste mensen er weinig of geen informatie over hadden: dit was cruciaal om iedereen op één lijn te krijgen en de nieuwsgierigheid te prikkelen;
- elk apparaat gerelateerd was aan een van de vakgebieden of tijdvakken die we wilden onderzoeken.
- Elke subgroep legde zijn vragen voor aan de anderen. Sommige van de pas aangekomen immigranten hadden wat moeite met Italiaans lezen en spreken, dus stelden we voor om hen te vertalen en te helpen, maar ze weigerden heftig: ze wilden hun vragen zelf in het Italiaans voorlezen - een manier om zich volledig deel van de groep te voelen.
- Daarna begonnen we met een algemene discussie om alle vragen te analyseren, waarbij we lieten zien hoe ze gerelateerd waren aan het ontwerp, de historische aspecten, het gebruik en de functie van instrumenten. We bespraken hoe al deze aspecten met elkaar verbonden zijn en mensen realiseerden zich dat sommige vragen te maken hadden met het specifieke instrument waarnaar gekeken werd, terwijl andere meer in het algemeen te maken hadden met alle instrumenten van dat soort.
- Het werk met objecten vormde een concreet startpunt voor een meer theoretisch deel van de lezing, een diavoorstelling, met kaarten die lieten zien hoe de wetenschap zich verplaatste van Azië naar het oude Griekenland, vervolgens naar de islamitische wereld en later zijn intrede deed en verder ontwikkeld werd in Europa, in het bijzonder vanaf de Renaissance. Natuurlijk boden we een zeer algemeen kader en presenteerden we slechts enkele wetenschappers voor elke periode en elk gebied. Alle besproken onderwerpen waren gerelateerd aan een van de instrumenten die het publiek kon zien en aanraken.
- Voor sommige groepen eindigde de lezing hier, terwijl we in sommige gevallen nog wat tijd over hadden en we de deelnemers uitnodigden om zich weer op te splitsen in subgroepen en vrij door het museum te dwalen op zoek naar andere instrumenten die gerelateerd waren aan de onderwerpen die we hadden besproken. Elke subgroep werd gevraagd een instrument te kiezen en dat aan de andere groepen te presenteren. Historische prisma's, anamorfe schilderijen met hun spiegel en astrolabia behoorden tot de instrumenten die vooral de aandacht van de deelnemers trokken.
- In sommige groepen begonnen de aanwezigen levendige discussies over actuele onderwerpen, bijvoorbeeld over het feit dat scholen in de meeste landen hun onderwijs meestal richten op het eigen land en de buurlanden, terwijl kennis over de rest van de wereld wordt verwaarloosd.

Evaluatie van de eerste lezing - De kracht van objecten

Zoals gezegd waren we bezorgd over de manier waarop de deelnemers zouden samenwerken en wisten we niet zeker of we zouden overbrengen wat we hoopten, maar de lezing was een succes bij alle groepen. Het gebruik van de apparaten van het Poleni Museum was een belangrijk element van het succes: we ervoeren zoiets als de "kracht" van objecten, zoals Frank van den Boom het noemt in zijn artikel dat beschikbaar is op dit platform.

Wat gebeurde er?

Op de eerste plaats merkten we dat, zodra mensen in kleine subgroepen aan de slag gingen met historische wetenschappelijke instrumenten, hun belangrijkste gevoelens nieuwsgierigheid, fascinatie en een enorm respect waren voor de apparaten die ze hanteerden. Dit sloeg meteen een eerste brug tussen de mensen en het werkte ook voor de kopie van de astrolabium, een prachtig object dat de complexiteit van het origineel weergeeft.

Andere factoren droegen bij aan het verlagen van de barrières tussen mensen:
i) zoals eerder gezegd waren de voorgestelde objecten voor iedereen vrij mysterieus;
ii) mensen werd gevraagd vragen te stellen en niet te laten zien wat ze wisten. De meeste groepen schreven een lijst met interessante vragen op, goed doordacht en origineel. Interessant genoeg waren er onder de subgroepen die meer problemen hadden met het stellen van vragen mensen, meestal mannen, die al wat ideeën hadden over de tentoongestelde instrumenten en hun kennis wilden tonen. Deze subgroepen hadden ook meer moeite om een leuke, levendige en vriendelijke sfeer te creëren. Dit was nogal een onverwachte uitdaging voor ons, aangezien we dit soort situaties meestal niet meemaken wanneer we werken met mannelijke jongeren zoals studenten of onderzoekers, en ook niet met het personeel van het departement Fysica en Sterrenkunde. De leerlingen van de vakschool stelden bijzonder originele vragenlijsten op, waaruit bleek hoe zorgvuldig ze de objecten hadden geanalyseerd en hoe indrukwekkend de opzet van de workshop voor hen was, die zo verschilde van wat ze op school gewend waren.

Het gebruik van historische instrumenten was ook cruciaal om mensen geïnteresseerd te houden in de volgende diavoorstelling over de overdracht van kennis tussen verschillende beschavingen. De nieuwsgierigheid die werd gewekt door de echte instrumenten bleef gedurende de hele lezing levendig, omdat we de vragen van de subgroepen beetje bij beetje beantwoordden en tegelijkertijd de ontwikkelingen in de wetenschap presenteerden. Instrumenten liepen als een rode draad door alle onderdelen van de lezing. Astrolabia genoten een bijzonder succes in alle werkgroepen, vanwege hun geavanceerdheid en hun fascinerende geschiedenis. Drie vluchtelingen uit Bangladesh bijvoorbeeld, die nauwelijks Italiaans spraken, pakten aan het eind van de lezing de kopie van de astrolabium en begonnen selfies te maken in een poging de foto's van islamitische geleerden na te maken die ze tijdens de lezing hadden gezien.

De verdere ontwikkelingen na de eerste lezing

Zoals we al zeiden, was de eerste lezing om vele redenen cruciaal, niet in de laatste plaats omdat we hoopten dat de deelnemers, zowel promovendi als leden van de lokale gemeenschap, onze volgende bijeenkomsten zouden bijwonen. In die zin was de lezing een succes, want veel mensen kwamen terug en bleven tot het einde van het derde-missieproject. De lokale islamitische gemeenschap waardeerde het project zeer en nodigde een van ons uit om het te presenteren tijdens de Eid Al Fitr-ceremonie - de eerste keer dat een lid van de universiteit werd uitgenodigd.

Wat te denken van de voorstellen die uiteindelijk door elke groep werden ontwikkeld om een ander publiek bewuster te maken van de multiculturaliteit van de wetenschap? Ze waren allemaal gebaseerd op objecten van het Poleni Museum:
- een tentoonstelling "Eén wetenschap, vele culturen", met onderschriften, audio en video's in verschillende talen, zoals Arabisch of Albanees, is nu beschikbaar in het museum;
- een speurtocht gebaseerd op de multiculturaliteit van de wetenschap is ook beschikbaar;
- een theaterstuk getiteld "Caravanserai", gericht op de astrolabium is gestart:
- een theaterstuk getiteld "Caravanserai", waarin de astrolabium centraal staat, is opgestart en zal vanaf 2025 in verschillende theaters worden gepresenteerd, voornamelijk in probleemwijken van de stad Padua;
- een 19e-eeuwse elektromotor is nagemaakt door de leerlingen van de technische school.
Deze door de groepen voorgestelde projecten stelden ons ook in staat om het hele project van de derde missie te evalueren.

Het is duidelijk dat het project voor alle deelnemers een gelegenheid was om hun kennis over kruisbestuivingsprocessen tussen verschillende culturen te vergroten. Het is vandaag de dag bijzonder belangrijk om buitenlanders die in Italië wonen, met name jongeren, bewust te maken van de rol van hun land van herkomst in de opbouw van kennis, zodat zij mondiger worden; en het is natuurlijk belangrijk voor Italianen om meer te leren over andere culturen. Het project bood alle deelnemers ook de gelegenheid om met zeer diverse mensen te werken. Een vertegenwoordiger van de groepen verklaarde bijvoorbeeld dat "het zien in de ogen van Fatima en Vilma van de emotie, de trots om te denken 'dit ben ik, ik heb samengewerkt aan een interessant project op het gebied van wetenschap, met verschillende mensen van verschillende nationaliteiten en lezend in mijn eigen taal heb ik een instrument uitgelegd'... we denken dat het een mooi cadeau was voor ons allemaal... een kruisbestuiving tussen het verleden en de toekomst door middel van wetenschap." Wat de leerlingen van de vakschool betreft, een van hen vertelde ons aan het einde van het project: "Voor één keer hebben we geluk gehad met dit project".

Voor ons was dit project een startpunt, een eerste stap om het museum meer en meer gastvrij te maken voor die gemeenschappen die musea zien als verre, onbekende en zelfs vijandige plaatsen. De geschiedenis van de wetenschap en historische wetenschappelijke instrumenten kunnen helpen om ons museum te laten fungeren als een bemiddelaar binnen de hedendaagse samenleving. Zoals we hebben gezien, kunnen objecten bruggen slaan tussen mensen en bijdragen aan sociale cohesie.

Erkenningen: Onze hartelijke dank aan Fresco Sam-Sin voor zijn waardevolle opmerkingen, die ons hebben geholpen onze tekst te verbeteren.